2023 yılı Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) kuruluşunun 75. yıl dönümüydü. Bugün sağlığımızı etkileyen çok sayıda karmaşık zorluklarla karşı karşıya kalırken, 75 yıllık küresel sağlık başarılarının yansıtıldığı süreci görebilme şansına sahip olduk. DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, 2023 yılının küresel sağlıkta dönüm noktalarının ve zorlukların yaşandığı bir yıl olduğunu belirtti. 2023 yılında, Covid-19 ve mpox
2023 yılı Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) kuruluşunun 75. yıl dönümüydü. Bugün sağlığımızı etkileyen çok sayıda karmaşık zorluklarla karşı karşıya kalırken, 75 yıllık küresel sağlık başarılarının yansıtıldığı süreci görebilme şansına sahip olduk.
DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, 2023 yılının küresel sağlıkta dönüm noktalarının ve zorlukların yaşandığı bir yıl olduğunu belirtti.
2023 yılında, Covid-19 ve mpox gibi küresel sağlık acil durumlarının sona ermesi başarısını, milyonları tehdit eden korkunç çatışmaları ve kolera salgınlarını vurgularken; pandemilere karşı dünyayı daha güvenli hale getirmek için ülkelerin 2024’te değerlendireceği tarihi bir anlaşmaya yönelik umutlarını paylaştı.
Dönüm noktası niteliğindeki yıldönümü, küresel dayanışma içinde birlikte çalışmanın geçmişte karmaşık zorlukların üstesinden gelmeye nasıl yardımcı olduğunu ortaya koydu ve gelecekte de bunun sürdürülmesi gerektiğinin hatırlatıcısı oldu.
2023’te umut veren küresel sağlık olaylarından birkaçı aşağıda sıralanıyor:
Hastalıkların ortadan kaldırılması
2023 yılı, hastalıkların ortadan kaldırılması açısından rekor bir yıl oldu. Birçok ülke, özel ulusal çabalar ve dünya çapındaki işbirlikçi eylemler sayesinde bulaşıcı hastalıkları ortadan kaldırdı.
DS, Mart ayında Azerbaycan ve Tacikistan’ın Haziran ayında da Belize’nin sıtmadan arınmış olduğunu belgeledi.
Mısır, Hepatit C’yi ortadan kaldırma yolunda dünyada ‘’gold tier’’ statüsüne ulaşan ilk ülke oldu. Bu hastalığın 2030’dan önce ortadan kaldırılması hedefi adına önemli bir gelişme olduğu kaydedildi.
Ocak ayında Gana, Sahra Altı Afrika’da zor koşullarda yaşayan kırsal nüfusta önemli zararlara neden olan ve çeçe sineklerden bulaşan, hayatı tehdit eden bir uyku hastalığı olan ‘’gambiance Human African trypanosomiasis’’i ortadan kaldırdı.
Mayıs ayında Benin ve Mali, dünya genelinde körlüğün önde gelen nedenlerinden olan ‘’trahomu’’ ortadan kaldırdı.
Bangladeş ve Lao Demokratik Halk Cumhuriyeti, bir halk sağlığı sorunu olan lymphatic filariasis’i başarıyla sonlandırdı. Fil hastalığı olarak bilinen lymphatic filariasis, sivrisinekler tarafından bulaşan ve güçsüz düşüren bir parazit hastalığı.
Bangladeş ayrıca iki Neglected Tropical Diseases-NTD’yi (İhmal Edilen Tropik Hastalıklar) ortadan kaldıran ilk ülke olarak tarihe geçti.
Aşı dağıtımı
5 Mayıs 2023 tarihinde DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, Covid-19’un küresel sağlık acil durumu olarak sona erdiğini ilan etti.
Genel Direktör yaptığı açıklamada, aşı araştırmacıları ve geliştiricilerinin yenilikçiliğini, hükümetlerin almak zorunda kaldığı zorlu kararları, sağlık ve bakım çalışanlarının inanılmaz beceresini ve özverili bağlılığını takdir etti.
Çocukluk çağı aşılama düzeylerinde salgın nedeniyle yaşanan gerilemenin ardından umut verici iyileşme işaretleri de görülmeye başlandı. 2023’ün başlarında çocukluk çağı aşılama düzeyini tersine çevirmek ve hiçbir çocuğun aşıyla önlenebilir bir hastalıktan ölmediği bir geleceğe doğru yol almak amacıyla ‘’The Big Catch-up’’ adıyla koordineli mücadele başlatıldı.
Başka önemli bir gelişme de sıtma aşısında gerçekleşti. Afrika bölgesinde sıtmanın önlenmesini desteklemek ve yüz binlerce çocuğun ve gencin hayatını kurtarmak üzere iki aşı başarıyla uygulanmaya başlandı.
Benzer şekilde dang humması hastalığının yoğun olduğu bölgelere yeni bir aşı önerildi. Sivrisinekler yoluyla bulaşan ve dünya nüfusunun yarısının tehlike altında olduğu tahmin edilen dang humması karşı geliştirilen yeni aşı özellikle Afrika bölgesine umut oldu.
Bunlara ek olarak, aralarında Bangladeş, Endonezya ve Nijerya gibi yüksek düzeyde rahim ağzı kanseri riski olan 30 ülkede rahim ağzı kanseri aşısının rutin uygulamaya alınmasıyla, dünya çapındaki ülke sayısı 140 oldu.
Dolayısıyla, HPV aşılarının tüm kızlar için yaygınlaştırılmasını sağlama yönündeki 2030 hedefine ulaşılması yolunda kararlı adımlar atılıyor.
Acil durumları önleme ve müdahale etme
DSÖ, 2023 yılında Türkiye ve Suriye’de meydana gelen büyük depreme müdahale etmekle başladı ve Gazze’de yaşanan korkunç savaşla yıl sona erdi.
Bu arada, dünya birçok başka krize, çatışmaya ve devam eden salgınlar ve iklim değişikliği tehditlerine tanık oldu.
Bu yıl içinde DSÖ, 22’si yeni olmak üzere toplamda 65 acil duruma müdahale etti. Bunların çoğu, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Etiyopya, Haiti, Myanmar, Sudan, Ukrayna gibi ülkelerde çatışma ve güvensizliğin tetiklendiği ülkelerle ilgili oldu.
DSÖ tüm bu ülkelerde salgınları önlemek, tespit etmek ve bunlara yanıt vermek için harekete geçti. Bebek doğumlarından savaş yaralanmalarının tedavisine kadar her durumu kapsayan hastane kapasitesi dahil olmak üzere temel sağlık hizmetlerine erişimin güçlendirilmesi, eğitimli sağlık çalışanları, ilaç ve tıbbi ekipman sağladı.
2023’te meydana gelen Afganistan, Nepal, Suriye ve Türkiye depremleri, Libya, Pakistan ve Güney Sudan’da yıkıcı seller, sıcak hava dalgaları, orman yangınları, kuraklık gibi pek çok felaketin olduğu yerde DSÖ sahada yer aldı.
Bu yıl aynı zamanda, koordineli bölgesel ve küresel müdahale gerektiren birçok bulaşıcı hastalığın (şarbon, chikungunya, kolera, Kırım-Kongo kanamalı ateşi, dang humması, difteri, grip, RSV) rekor kıran yeniden canlanma sürecine sahne oldu.
Diğer salgınlar arasında Nijerya’da Lassa Ateşi ve Uganda’da Ebola virüsü yanı sıra Ekvator Ginesi ve Birleşik Tanzanya Cumhuriyeti’ndeki Marburg virüsü yer aldı.
DSÖ, numunelerin taşınmasını, ülkelerdeki merkezi ve yerel laboratuvar testlerini ve ulusal genom dizileme kapasitelerinin oluşturulmasını destekledi ve ayrıca hükümetlerin vakaları araştırmasına, hasta temaslıların takibine ve sahra hastaneleri kurmasına yardımcı oldu.
DSÖ, Üye Devletlerin mevcut ve gelecekteki tehditlerle yüzleşmesi ve başarılı bir şekilde yönetilmesine destek olmak amacıyla, Covid-19 salgını sırasında elde edilen kazanımlardan yararlanmaya kararlı olarak çalışmalarına devam ediyor.
Sağlığı iklim eyleminin merkezine yerleştirmek
COP28 konferansı, küresel nüfusun yarısını oluşturan 3,5 milyar insanı etkileyen iklim bağlantılı sağlık krizine yönelik özel bir sağlık gününe ilk defa ev sahipliği yaptı.
Aşırı sıcaklar ve hava olayları, hava kirliliği gibi olumsuzluklar 2023 yılında milyonlarca can kaybına yol açarak sağlık sistemleri üzerinde büyük baskı oluşturdu.
BM İklim Zirvesi’nde 130’dan fazla ülkenin imzacı olduğu yeni bir COP28 BAE İklim ve Sağlık Bildirgesi oluşturuldu. Bildirge, insanları iklim krizinin yıkıcı sağlık etkilerinden korumak için siyasi ve mali taahhütlerde hızlı bir artış ve somut eylemleri savunuyor.
İnsanları bulaşıcı olmayan hastalıklardan ve ruh sağlığı bozukluklarından korumak
DSÖ, tütün kaynaklı sağlık sorunlarından koruma ve hayat kurtarmaya yardımcı olacak uygulama politikasıyla dünya genelinde 5,6 milyar insanın korunduğunu duyurdu.
DSÖ’nün MPOWER tütün kontrol tedbirlerinin uygulamaya konulmasından bu yana geçen 15 yılda, sigara içenlerin oranı azaldı ve artık ülkelerin yüzde 40’ında halka açık dumansız kapalı alanlar mevcut.
Bu yıl Afrika’da Mauritius, Avrupa’da ise Hollanda, DSÖ’nün tütün kontrol politikalarının tamamını en üst düzeyde uygulamaya koyan ilk ülkeler oldu. Bu başarılı hedefe Türkiye ve Brezilya’da ulaştı.
Bir başka ilk olarak, dünya genelinde üç yetişkinden birini etkileyen yüksek tansiyon rahatsızlığının yıkıcı küresel etkisine ilişkin ilk rapor yayınlandı.
Raporda, hipertansiyonu olan her 5 kişiden 4’ünün yeterince tedavi edilmediği, ancak bu durumun iyileştirilmesiyle 2023 ile 2050 yılları arsında 76 milyon ölümün önlenebileceği belirtildi.
Hindistan, 2025 yılına kadar hipertansiyon veya diyabet hastası olan 75 milyon kişiyi taramak ve rutin bakıma almak için iddialı bir girişim başlattı. Filipinler, kardiyovasküler hastalıkları önleme ve yönetme programlarını genişletiyor. DSÖ, Amerika Kıtası genelinde 33 ülkede sağlık hizmetlerini artırdı.
DSÖ Ruh Sağlığı Özel Girişimi, kurulduğu 2019 yılından bu yana toplum ruh sağlığı hizmetlerinin 50 milyon kişiye daha ulaştırılmasına yardımcı oldu. Yine bir ilk olarak, 320 bin kız ve erkek çocuğu, kadın ve erkek zihinsel, nörolojik ve madde kullanım bozukluğu için hizmet aldı.
Özel Girişimin uygulandığı bölgeler arasında, Arjantin, Bangladeş, Gana, Ürdün, Nepal, Paraguay, Filipinler, Ukrayna ve Zimbabve yer alıyor.
Kaza ve yaralanmalardan kaynaklanan ölümlerin azaltılması
BM ajansının karayolu güvenliğine ilişkin yeni Dünya Sağlık Örgütü Küresel Durum Raporu 2023, 2010’dan bu yana karayolunda meydana gelen kazalarda ölenlerin sayısının yüzde 5 düşüşle 1,19 milyon olduğunu gösteriyor.
BM Üye Devletleri arasında 108 ülke, 2010 ile 2021 yılları arasında karayolu trafiğine bağlı ölümlerde bir düşüş bildirdi. On ülke, trafikte meydana gelen ölümleri yüzde 50 oranında azaltmayı başardı.
Ancak karayolu trafik kazaları dakikada iki kişiden fazla can almaya devam ediyor. Yayalar, bisikletliler ve diğer korunmasız yolcular, akut ve giderek artan bir ölüm riski ile karşı karşıya ve 10 ölümden dokuzu düşük ve orta gelirli ülkelerde meydana geliyor.
Cinsel sağlık ve üreme sağlığının geliştirilmesi
2023, dünyadaki herkes için cinsel sağlık ve üreme sağlığı ve hakları vizyonunu savunan BM özel girişimi olan ‘’İnsan Üreme Programının (HRP)’’ 50. yılıydı.
Bu benzersiz girişim, cinsel sağlık ve üreme sağlığı araştırmalarıyla ilgili önemli başarılara öncülük ederek doğum kontrolü, doğurganlık ve güvenli kürtaj hizmetlerine erişimin artmasını sağladı.
HRP, daha güvenli hamilelik ve doğum için kritik yenilikleri hayata geçirdi. Doğum sonrası kanama ile mücadeleye yönelik ilk küresel yol haritası Ekim 2023’te başlatıldı. Rahim ağzı kanserinin ortadan kaldırılmasına yönelik daha güçlü ilerlemeler kaydedildi.
İngiltere Ulusal Sağlık Servisi (NHS), rahim ağzı kanserini 2040 yılına kadar ortadan kaldırma sözü verdi.
İlaç ve sağlık ürünlerine erişim
Bu yıl Kore Cumhuriyeti, Singapur ve İsviçre, DSÖ Listesindeki Otoriteler olarak sıralanan ilk üç ülke oldu. Düzenleyici otoritelerin DSÖ ve diğer uluslararası kabul görmüş düzenleyici standartlar ve uygulamalar kapsamındaki çalışmaları küresel çapta kabul gördü.
DSÖ Temel İlaçlar Listesi, diğerlerinin yanı sıra multiple skleroz ve kanser tedavisine yönelik yeni eklemelerle 2023 yılında güncellendi.
Güncellenen liste, düşük ve orta gelirli ülkelerin sağlık bütçelerini tehlikeye atmadan, küresel halk sağlığına büyük etkisi olabilecek yenilikçi ilaç ve tedavilere erişimi kolaylaştıracak.
Sağlıkla ilgili siyasi taahhütler
Bu yıl düzenlenen Dünya Sağlık Asamblesi’ne (WHA76) katılan ülkeler, Yerli Halkların sağlığına yönelik tarihi bir kararı kabul ederek, toplulukların karşılaştığı sağlık eşitsizliklerini özel olarak ele alacak bir Küresel Eylem Planı çağrısında bulundu.
Haziran ayında bakanlar ve hükümet temsilcileri, mülteci ve göçmenlerin iyileştirilmesini taahhüt eden çığır açıcı bir siyasi deklarasyon olan Rabat Deklarasyonunu kabul etti.
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarına (SKA) ulaşmak için belirlenen 2030 hedef tarihine gelindiğinde, dünya liderleri sağlık hedeflerini desteklemek için ilerleme hızının iki katına çıkarılması gerektiğine dikkat çekti.
Eylül ayında BM Genel Kurulu sağlık konusunda üç Yüksek Düzey Toplantıya ev sahipliği yaptı. Dünya liderleri gelecekteki salgınları önlemek, bunlara hazırlanmak ve yanıt vermek için daha fazla iş birliği, yönetişim ve yatırım konusunda tarihi bir taahhütte bulundu.
Kaliteli temel sağlık hizmetlerine erişime ilişkin 2030 hedefine ulaşmak için eylemleri harekete geçirmek üzere evrensel sağlık sigortasına ilişkin yeni bir Siyasi Bildirge üzerinde anlaşmaya varıldı.
Bunlara ek olarak, tüberkülozun sona erdirilmesine ilişkin yeni bir Siyasi Deklarasyon imzalandı. Bildirge, önümüzdeki 5 yıl içinde tüberküloz salgınının sona erdirilmesine yönelik küresel çabaları ilerletme yolunda iddialı yeni hedefler içeriyor.
Dijital sağlık alanında sınırlar zorlanıyor
Yeni ortaya çıkan yapay zeka (AI) teknolojilerinin etkisi artmaya devam ederken, DSÖ yapay zekanın sağlık açısından güvenliğini ve etkinliğini sağlamak için çalışıyor.
Ekim ayında, sağlık için yapay zekaya ilişkin temel düzenleyici hususları listeleyen yeni bir kılavuz yayımlandı. Yapay zekanın kanser ve tüberküloz gibi hastalıkları tespit ve tedavi etme potansiyelinden yararlanan kılavuz, aynı zamanda etik olmayan veri toplama, siber güvenlik tehditleri ve önyargıları veya yanlış bilgileri artırma gibi riskleri en aza indirmeyi kapsıyor.
DSÖ, Avrupa Komisyonu ile çığır açan bir dijital sağlık ortaklığını duyurdu.
DSÖ’nün 2024 eylemlerine genel bakış
· 2024 yılında daha sağlıklı, güvenli ve daha adil bir dünya için adımlar atılacak.
· Dünya genelinde çocuklar için hayat kurtaran aşılara evrensel erişim sağlamayı amaçlayan girişim ‘’Expanded Programme on Immunization (EPI)’’ 50. yıldönümünü kutlanacak.
· Mayıs 2024 tarihinde düzenlenecek 77. Dünya Sağlık Asamblesi’nde ülkeler, pandemi anlaşması olarak bilinen yeni bir uluslararası anlaşmayı ele alacak. Anlaşmanın amacı, gelecekte yaşanacak olası bir salgın durumunda Covid-19 sürecinde yaşanan yıkıcı sağlık ve sosyal etkilerin tekrarlanmaması.
· Eylül 2024’te, küresel halk sağlığına yönelik en büyük tehditlerden biri olan Antimikrobiyal Direnç (AMR) konusunda BM Genel Kurul Üst Düzey toplantısı yapılacak.
· Yeni kurulan DSÖ Sosyal Bağlantı Komisyonu, acil sağlık tehdidi olarak yalnızlık ve sosyal izolasyonla mücadele edecek. Sosyal izolasyon ve yalnızlık, felç, anksiyete, demans, depresyon ve intihar riskinin artmasıyla birlikte ciddi sağlık sonuçlarına yol açıyor. Komisyon, sosyal bağlantıyı artırıcı önlemlerle tüm gelir düzeyindeki ülkelerde çözümlerin yaygınlaştırılmasını hızlandıracak.
Kaynak:
https://reliefweb.int/report/world/global-health-achievements-2023-reasons-hope
